Nic, co ludzkie, nie jest jej obce. „Pani Einstein”

Albert Einstein, uczony, który zapisał się na kartach historii nie tylko jako ikona geniuszu naukowego, ale również popkultury, wciąż przyćmiewa popularnością wielu innych naukowców, po dziś dzień stanowiąc dla swoich następców niedościgniony wzór. Stał się również bohaterem licznych legend, anegdot, a nawet filmów fabularnych i seriali. Marie Benedict, autorka książki „Pani Einstein”, proponuje jednak zupełnie odmienne niż dotychczas spojrzenie na historię teorii względności, przedstawiając ją z perspektywy żony geniusza.

Sięgając po Panią Einstein byłam pewna, że mam do czynienia z biografią Milevy Marić, pierwszej żony Einsteina. Jej postać wzbudza wiele emocji, ponieważ pojawiły się domysły, że przełomowa teoria względności jest nie tylko Einsteina, ale również jej dziełem. Zdziwiłam się więc, gdy książka okazała się beletrystyczna, a w dodatku napisana z perspektywy Milevy, co byłoby bardzo ryzykownym krokiem dla autorki biografii. Jak się przekonałam, tej pozycji nie należy przypisywać ściśle do tego gatunku, ponieważ jest to w dużej mierze fikcja literacka, opierająca się na faktach historycznych oraz współczesnych domysłach związanych z naturą relacji łączącej Milevę i Alberta. Autorka sama przyznaje, że niektóre części jej powieści to tylko spekulacje, wypełniające luki w znanej nam historii, a jej książki nie należy traktować jako wiarygodnego źródła, lecz jako próbę spojrzenia na legendę Einsteina z innej perspektywy.

A ta okazuje się zaskakująca. Marie Benedict, jako pierwsza znana mi twórczyni, nie gloryfikuje słynnego naukowca, a próbuje przedstawić jego oraz jego żonę w bardziej ludzkim świetle, doskonale uwidaczniającym liczne ułomności, jakie każdy z nas ma. Co jeszcze bardziej zaskakujące, to na nich skupia się w największym stopniu. Ci, którzy wciąż są przekonani o nieskazitelności autorytetu, jakim jest Albert Einstein, mogą doznać szoku. Wykreowana przez nią postać posiada zdecydowanie więcej wad niż zalet.

Autorka portretuje państwo Einstein nie tylko jako dwoje utalentowanych fizyków, ale przede wszystkim jako zwyczajnych i niedoskonałych ludzi, poszukujących jak wszyscy inni szczęścia, uznania i spełnienia. Ona — młoda dziewczyna o zdeformowanych biodrach przez które kuleje, jedna z pierwszych kobiet próbujących swoich sił w świecie akademickim i naukowym, zmuszona zmagać się nie tylko z ówczesną, mizoginistyczną kulturą oraz swoim kalectwem, ale także z niechęcią Zachodu do takich jak ona Słowian. On — utalentowany i myślący nieszablonowo Żyd, próbujący odciąć się od korzeni, które utrudniają mu dostęp do rozkwitu kariery naukowej, a chociaż czarujący i charyzmatyczny, to egocentryczny i pozbawiony choćby grama empatii. Jeśli ktoś spodziewa się opowieści o dwojgu niezłomnych, raz po raz dokonujących przełomowych odkryć, wielkich umysłach, to może bardzo się zdziwić.

Historia opowiadana przez Marie Benedict jest nieoczekiwanie zwyczajna. Przeważa w niej proza życia i związane z nią emocje. Wcale nie czułam się, jakbym czytała o dwóch nieprzeciętnych osobach, lecz o parze, a wkrótce również o małżeństwie, z problemami. Może nie należę do fanów tego typu fabuł, jednak ta okazała się wciągająca i interesująca. Autorka wiarygodnie odmalowuje sposób życia i myślenia ludzi żyjących na przełomie XIX i XX wieku, chociaż pisze prostym, współczesnym językiem. Zagłębiając się w realia panujące w tamtym okresie, komuś urodzonemu pod koniec XX wieku trudno wyobrazić sobie, z jakimi trudnościami musiała wówczas zmagać się kobieta, krocząca tą samą drogą, co Mileva. Ciężko w trakcie lektury nie unieść się oburzeniem spowodowanym świadomością tego, jakim okrucieństwem i brakiem zrozumienia wykazywało się ówczesne społeczeństwo, które miało przecież reprezentować nowy, lepszy sposób myślenia. Jeszcze większa irytacja ogarnia czytelnika wówczas, gdy zda sobie sprawę, że współcześnie zmagamy się z podobnymi problemami, pojawiającymi się w jedynie zmodyfikowanej formie. Pani Einstein wywołała we mnie przede wszystkim poczucie tego, jak chory jest świat i silną potrzebę buntu przeciwko takiemu stanowi rzeczy, co uważam za plus.

Powieść Marie Benedict należy docenić także za postacie. Przede wszystkim mam na myśli kreację Milevy Marić. Autorce udało się uczynić ją pełnokrwistą, wiarygodną i ciekawą bohaterką. Cieszę się, że nie przedstawiła jej jako wojującej feministki o poglądach znacznie wyprzedzających jej epokę, ale jako utalentowaną kobietę o wielkich ambicjach, świadomą trudnej drogi, która ją czeka i przełykającą gorycz porażki, gdy jak wszyscy doskonale wiemy, zostaje przyćmiona przez własnego męża. To jej postać pokazuje, że czasami mimo starań nie wychodzi, że życie dla nikogo nie jest łaskawe i czasami wyjątkowo trudno odbić się od dna, niezależnie od tego, co możemy dziś usłyszeć od coachów i wyczytać z poradników rozwoju osobistego wątpliwej jakości. Że królująca dziś zasada głosząca, że dla chcącego nic trudnego, rzadko sprawdza się w rzeczywistości i czasem nasza walka o marzenia może nie wiadomo kiedy przekształcić się w walkę o zachowanie godności.

Ciekawym doświadczeniem było przede wszystkim odkrycie, że kobieta, która prawdopodobnie współtworzyła teorię względności i przecierała szlaki przyszłym uczonym niewiastom, popełniała takie same pomyłki, jak wszystkie inne. Że wiodła podobne życie, miała podobne problemy i podobne dążenia. Że mimo ogromnej inteligencji tak długo pozostawała naiwna i w końcu pozwoliła usunąć się w cień świata nauki. Nietrudno zrozumieć motywy, które kierowały Milevą, gdy dokonywała przełomowych życiowych wyborów oraz wczuć się w jej sytuację. Jednocześnie bohaterka zadziwia siłą, z jaką brnęła przez trudne małżeństwo z Albertem a także wcześniejsze przeciwności. Bardzo łatwo przejrzeć się w tej postaci niczym w lustrze, nawet, jeśli nie miało się do czynienia z wyższą fizyką. Im dłużej o tym myślę, tym bardziej zdaję sobie sprawę z tego, jak kunsztownie Marie Benedict zbudowała postać Milevy.

Początkowo, tuż po zakończeniu lektury, nie czułam się, jakbym przeczytała coś szczególnego. Historia, choć dobrze napisana, wydawała mi się jednak zbyt zwyczajna i powtarzalna. Ot, kolejna książka o kobiecie w męskim świecie. W ostatnich latach wystąpił istny wysyp tego typu literatury, którą ja już zaczynałam odczuwać znużenie. Dopiero po przemyśleniu zdałam sobie sprawę, jak dobrą książką jest Pani Einstein. Bo może nie opowiada najbardziej oryginalnej historii na świecie, ale za to robi to w sposób tak trafny i tak wiarygodny, tak wolny od popkulturowego filtru i stereotypów na temat naukowców czy samego Einsteina, że z pewnością wyróżnia się pośród innych przedstawicielek tego typu literatury. A lekki i przyjemny język tylko uprzyjemnia to wartościowe, czytelnicze doświadczenie. Mało która pozycja tak dobitnie uświadomiła mi, że wszyscy — niezależnie od pochodzenia, dochodów, poziomu inteligencji, sławy, urody, talentu czy odniesionych sukcesów — jesteśmy tylko ludźmi. I że nie ma w tym nic uwłaczającego.

Isleen