Humanistami świat stoi

Stereotypy na temat humanistów są różne. Z pewnością nie raz spotkaliście się ze stwierdzeniami, że są to darmozjady, które nie zajmują się poważnymi, użytecznymi społecznie rzeczami. Jeśli zdecydowaliście się studiować humanistyczny kierunek, bądź przyjąć typowo humanistyczny zawód, być może ktoś próbował Wam to odradzać i przekonywać, że z pewnością nie znajdziecie dobrze płatnej posady, zmarnujecie kilka lat na naukę zupełnie niepotrzebnych nikomu rzeczy i w dodatku takimi bzdurami zajmują się tylko ci, którzy nie umieją liczyć.

Za każdym razem, gdy słyszę podobne brednie, mam ochotę rzucić takiej osobie w twarz całą masą argumentów świadczących o tym, na jak wielką ciasnotę umysłową cierpi. Ponieważ rzadko spotyka mnie okazja do wypowiedzenia się na ten temat, postanowiłam przedstawić mój punkt widzenia na blogu.

Oczywiście, nie łudzę się, że jakiś zatwardziały nie-humanista to przeczyta (wątpię, by takie osoby w ogóle odwiedzały podobne witryny), jednak ponieważ głosów za użytecznością humanistyki spotykam w Internecie względnie mało, dorzucę tą małą cegiełkę do publicznego dyskursu. To tak naprawdę tylko kilka z wielu możliwych argumentów. Jeśli to czytacie, może uda nam się podyskutować na ten temat?

Zacznijmy od tego, że osobiście głęboko wątpię w ten ściśle binarny podział. Może takich jest bardzo dużo w świecie przyrody (światło-ciemność, samiec-samica, zimno-ciepło itp.), ale nie w świecie ludzi, a przynajmniej nie jeśli mówimy o tak mocno powiązanych z kulturą elementach, jak ścisłowiec i humanista. Uważam, że umysł pojedynczego człowieka nie jest tylko ścisły albo tylko humanistyczny. Każdy myśli po trochu na obydwa te sposoby, więc jeśli mówię o ścisłowcu lub humaniście, określam, który z tych dwóch toków myślenia i postrzegania świata dominuje u danej osoby (podobnie jak z intro i ekstrawersją — nikt nie jest wyłącznie jednym lub drugim). Już po samej sobie widzę, że człowiek jest istotą zbyt złożoną, aby oczekiwać, że będzie przejawiał tylko cechy jednego lub drugiego. Uważam się za humanistkę — w szkole moją mocną stroną były przede wszystkim humanistyczne przedmioty, a obecnie studiuję bardzo humanistyczny kierunek; mam też humanistyczne zainteresowania i zamierzam w życiu zawodowym zajmować się humanistycznymi rzeczami. Jednocześnie z matematyki, fizyki i chemii ciężko było mi uzyskać oceny wyższe, niż dwójka, chociaż wcale nie zaniedbywałam nauki. Istniał jednak przedmiot, który chociaż zaliczany do kręgu ścisłych, sprawiał mi wiele radości i dostawałam z niego dobre oceny — była to biologia. Zapewne gdyby nie nauczycielka alkoholiczka jaka trafiła mi się w liceum, bardzo możliwe, że zdecydowałabym się zdawać z niej maturę (niestety, miałam zbyt dużo problemów z maturą z matematyki, aby dołożyć sobie jeszcze naukę we własnym zakresie rzeczy, których nasza biolożka nie była w stanie nam wyłożyć). Po dziś dzień interesuję się biologią, uwielbiam o niej czytać i dowiadywać się nowych rzeczy. Zawsze też dobrze przyswajałam teorię fizyki (jednak podstawianie i przekształcanie wzorów nigdy mi nie szło, co pogrążało mnie na sprawdzianach, a sama wiedza teoretyczna zwykle nie wystarczyła nawet na dwóję). Dopóki nie muszę niczego liczyć ani posługiwać się wzorami, chemię i matematykę, a zwłaszcza astronomię również uznaję za bardzo interesujące dziedziny, z których wiedzę z chęcią pogłębiam. Tak więc, chociaż dominują u mnie umiejętności właściwie humanistom, nie oznacza to, że zaliczam się wyłącznie do nich. Jednocześnie trudno powiedzieć, że jestem ścisłowcem.

Wydaje mi się, że wielu ścisłowców znajduje się w podobnej sytuacji. Na pewno, chociaż postrzegają świat poprzez pryzmat suchych faktów, dysponują uznawaną za humanistyczną umiejętnością kwestionowania rzeczywistości, potrzebą doznań estetycznych lub nawet artystycznego wyrazu. Tutaj przywołam dla przykładu mojego brata, który chociaż jest typowym ścisłowcem, mogącym spokojnie startować na politechnikę, jak nikt inny kogo w życiu spotkałam, zna się na historii. I nie ogranicza się to u niego jedynie do pamiętania dat, nazwisk i formułek. Mój brat z tą wiedzą potrafi zrobić iście humanistyczną rzecz: analizować te fakty i wyciągać z nich wnioski, jak również formułować własne poglądy i krytyczne opinie na temat otaczającego go świata. Wciąż jednak jego tok rozumowania opiera się na zasadzie podobnej do kodu binarnego, tak jak u wielu innych ścisłowców.

Skoro wyjaśniliśmy już sobie powyższe, przejdźmy do sedna. Wydaje mi się, że obiegowe (i mało pochlebne) opinie na temat humanistów wynikają przede wszystkim z niezrozumienia, czym właściwie jest humanistyka. Szkoła przyzwyczaja do postrzegania jej w kategoriach takich, jak interpretacja wiersza, dopasowywanie stylu malarskiego do epoki lub napisanie rozprawki. Tymczasem, humanistyka to coś o wiele więcej. Przede wszystkim zajmuje się ona tymi dziedzinami nauki, w których bardzo rzadko, jeśli w ogóle, da się udzielić tylko jednej poprawnej odpowiedzi. I to tylko w najnowocześniejszym rozumieniu — nie zapominajmy, że pierwotnie za humanistę uważano człowieka, który dysponuje wiedzą o świecie z wielu dziedzin; zna się zarówno na matematyce, astronomii i innych przyrodniczych naukach, jak i poezji, literaturze, sztuce itp. Uważam, że do dziś tak naprawdę nie wiele się zmieniło. Aby być humanistą, potrzebna jest nam ogromna wiedza o świecie — inaczej nie bylibyśmy w stanie odczytywać dzieł literackich, malarskich i innych, ani ich badać. Humanista musi być intertekstualny, a nie osiągnie tego w inny sposób, jak poprzez czytanie ogromnej ilości książek i tekstów oraz zapoznawanie się z dziełami z różnych gatunków, z różnych epok, o różnym przeznaczeniu i z różnych stron świata. Ponadto najlepiej, aby obserwował otaczającą go rzeczywistość, zarówno tą bliską, jak i tą na drugim końcu ziemskiego globu. Myślę też, że nie powinien gardzić naukami ścisłymi. W rzeczywistości, jeśli bierzemy pod uwagę tak szeroką definicję humanizmu, zakładającą iż jest to zbiór nauk o człowieku, łatwo dojść do wniosku, że każda nauka, nawet ścisła (zwłaszcza biologia i chemia) zalicza się do dziedzin humanistycznych. Wielcy artyści i pisarze wcale nie odrzucali nauk przyrodniczych, lecz bardzo je cenili. Podobnie wielkie umysły, które dziś moglibyśmy nazwać ścisłymi, potrafili docenić wielką sztukę i literaturę.

Nawet półgłówek byłby w stanie wymienić przynajmniej kilka zalet dużej, różnorodnej wiedzy właściwej humanistom. Jeśli więc jakiś zadufany w swoim ścisłym sposobie myślenia kandydat na inżyniera uważa, że posiadanie takowej jest niepotrzebne, to ja mu współczuję tej jego „ścisłoty” bardziej, niż podziwiam.

Humaniści mogą przysłużyć się społeczeństwu — i robią to — o wiele bardziej, niż widać na pierwszy rzut oka. Ponieważ jednak są to rzeczy, które zagościły w naszym życiu na dobre i przyzwyczailiśmy się do nich, nie dostrzegamy ich, co skutkuje dużym niedocenianiem humanistów. Podziwiamy inżynierów za rozwój technologii, z którego czerpiemy wiele korzyści. Jednak kiedy obejrzymy dobry film lub przeczytamy świetną książkę, jakoś nie przychodzi nam do głowy, że aby stworzyć to dzieło, ktoś musiał dysponować dużą wiedzą humanistyczną. A chyba trudno nam sobie wyobrazić świat bez filmów, seriali, książek, muzyki, sztuki. Dlatego, drogi inżynierze, gdy następnym razem będziesz robił z potworów krwawą miazgę w Wiedźminie, pomyśl chociaż przez chwilę, że świetny scenariusz i dialogi do gry, którą tak uwielbiasz, musiał napisać jakiś humanista, który w dodatku opierał się na dziele innego humanisty (albo przynajmniej osoby dysponującej pewnymi humanistycznymi cechami), które z kolei musiał przebadać, aby wiedzieć, jak stworzyć historię lepszą niż byle fanfic. I żeby tylko chodziło o sam scenariusz i dialogi. Przecież stworzenie takiego przykładowego Wiedźmina wymagało znajomości historii Słowian, ich wierzeń, mitologii, nawet wyglądu pojedynczej chaty — czyli rzeczy, które znajdują się w obrębie nauk humanistycznych. A co z muzyką? Ktoś ją przecież musiał skomponować i zagrać. A grafika? Jak myślisz, kto stworzył chociażby grafiki koncepcyjne?

Dotyczy to nie tylko gier komputerowych, kojarzonych raczej z pracą sztabu programistów niż z tym, że do stworzenia gry fabularnej potrzeba również ludzi obdarzonych umiejętnościami typowo humanistycznymi. Ułożenie dobrej, wielowymiarowej opowieści, jakie możemy spotkać w wielu filmach i książkach wymaga obserwacji człowieka, rozważań na jego temat, jak również na temat jego mocnych i słabych punktów, uczuć, natury, istoty, dążeń itp. Tym właśnie przede wszystkim zajmuje się humanistyka (zwróćmy z resztą uwagę na samą nazwę). Człowiek stworzył ogromny, niezwykle skomplikowany świat, samemu będąc istotą bardzo złożoną i wciąż zadziwiającą samą siebie. Do zrozumienia go nie wystarczą liczby i prawa fizyki. Badać człowieka trzeba również za pomocą pojęć abstrakcyjnych, często niejednoznacznych, a to oznacza wręcz konieczność wolnomyślicielstwa, filozofowania, zadawania pytania „dlaczego?”, a nie „jak?”.

Ścisłowiec postrzega świat i zasady nim rządzące w kategoriach matematycznych. Dla niego odpowiedzi muszą być jasne, konkretne i jednoznaczne. Przez to bardzo często wpada w pułapkę zero-jedynkowego oceniania zjawisk. Rzeczy są albo czarne albo białe, użyteczne lub nieużyteczne, dwa plus dwa zawsze daje cztery, coś istnieje tylko jeśli da się to udowodnić, doszukuje się formuły w rzeczach najbardziej abstrakcyjnych, takich jak na przykład uczucia. Przywołajmy taką oto sytuację: wiemy, że kiedyś małe dzieci pracowały w kopalniach. Jeśli oceniać takie zjawisko jedynie za pomocą ścisłych kategorii, dojdziemy do wniosku, że taka praktyka się opłaca, ponieważ dzieci z łatwością mogą dostać się do miejsc niedostępnych dla dorosłych górników. Dzięki temu kopalnia może działać, wydobywamy surowce i wzbogacamy się. Jednak jeśli włączymy tu również myślenie humanistyczne, zauważymy, jak okrutna była to praktyka i trudno nam uwierzyć, że rzeczywiście miała kiedyś miejsce. Niegdyś traktowano dzieci jak dorosłych, ale w bardzo młodych, nie do końca rozwiniętych ciałach. Stosunkowo niedawno zrozumieliśmy, że dzieci mają odmienne niż dorośli potrzeby i spojrzenie na świat, a ich sfera emocjonalna i osobowość dopiero się kształtuje, co uniemożliwia obchodzenie się z nimi jak z dorosłymi. Zauważyły to i próbowały je zrozumieć dopiero tacy ludzie, jak Maria Montessori lub Janusz Korczak. Oboje byli lekarzami, jednak to dzięki umiejętnościom humanistycznym zrozumieli potrzeby dzieci, o których wcześniej nikt by nawet nie pomyślał. Obserwowali je i badali pod kątem psychologii. Montessori stworzyła prototyp systemu szkolnictwa opartego o swobodę działań i zabawę, o wiele bardziej przyjazny i skuteczniejszy dla młodego człowieka niż dotychczasowy system, a Korczak walczył o równouprawnienie dzieci. Zapewne gdyby nie nauki humanistyczne, takie jak psychologia i socjologia, nasz świat stałby wciąż w miejscu pod względem etyki. Człowiek potrzebuje zrozumienia, ma skomplikowane psychikę i uczucia, idee, marzenia, światopogląd. Aby odkryć jego najistotniejsze potrzeby i umieć na nie odpowiedzieć, potrzeba narzędzi humanistycznych, a nie suchych faktów, wykresów, cyfr i wzorów. Szkoda, że niektórzy ludzie wciąż mają problem, aby to zrozumieć.

Słyszałam również opinie, że zagadnieniami humanistycznymi można zajmować się jedynie hobbystycznie. Nic bardziej mylnego. Są to nauki na tyle obszerne, że wymagają osobnych studiów, które trwają tak samo długo (a czasami nawet dłużej) niż nauki ścisłe. Zapewne dałoby się zajmować nimi po godzinach, ale jestem pewna, że nie poświęcilibyśmy im tyle czasu i energii, ile jest potrzebne, aby zgłębić je w zadowalającym zapalonego humanistę stopniu. Tak naprawdę, tak jak wszystkie inne nauki, dziedziny humanistyczne wciąż rozwijają się, ewoluują, a my w dalszym ciągu powiększamy swoją wiedzę w danym zakresie. Nie ma nic dziwnego ani złego czy bezmyślnego w tym, że wielu poświęca im swoje życie.

Na Zachodzie dostrzeżono już, że humaniści są kreatywni. Umieją rozwiązać problem w niestandardowy sposób, są pomysłowi, dysponują otwartymi umysłami i bardzo dużo rozumieją. Dlatego coraz częściej to ich zatrudnia się w dużych firmach, obsadza nimi stanowiska pracy. Trwa szczególnie wyraźny trend na poszukiwanie kulturoznawców. Tymczasem w Polsce wciąż można zaobserwować popularne przekonanie na temat ich nieprzydatności społecznej, nawet nie próbuje się ich powiązywać z biznesem, przemysłem i gospodarką. Mało mówi się o tym, że wykazują dużą zdolność do samodzielnego myślenia i podważania istniejącego porządku rzeczy, spojrzenia krytycznego. Podejrzewam, że częściowo winę ponosi za to fakt, że władzy niezbyt to się podoba, niezależnie od tego, która partia akurat rządzi. Już od szkolnej ławki traktuje się nas jak społeczeństwo feudalne. Wtłacza się nam do głowy tylko jeden sposób myślenia, co później skutkuje w wielu przypadkach nieuświadomionym przyjmowaniem roli trybika w maszynie społecznej, jednocześnie dyskryminując tych, którzy z narzuconego schematu wartościowego członka społeczeństwa się wyłamują, chociaż tak naprawdę również są potrzebni — ciężko nam jednak zrozumieć, że w inny sposób.

Na tym świecie wszyscy są potrzebni. Kobiety i mężczyźni. Starcy i młodzieńcy. Ekstrawertycy i introwertycy. Naukowcy i robotnicy. Ścisłowcy i humaniści. Potrafimy dokonywać naprawdę świetnych rzeczy, jeśli zamiast ze sobą walczyć, współpracujemy. Nie jest to slogan. Już dużo dobrego wyniknęło z połączenia sił humanistów i ścisłowców. Wystarczy rozejrzeć się dookoła i zauważyć, że żyjemy w świecie nie tylko pełnym przeróżnych technologicznych osiągnięć i naukowych odkryć, które pozwalają nam żyć zdrowiej, wygodniej i bezpieczniej (jeśli weźmiemy pod uwagę historię naszego gatunku i to, jak kiedyś wyglądał ludzki byt, można pomyśleć, że obecnie mamy naprawdę łatwo); ale również w epoce praw człowieka, stawiania na jego rozwój, potrzeby duchowe i komfort psychiczny. Powoli uczymy się rozumieć inne kultury, jak również występujące w obrębie naszej własnej zbiorowości sposoby myślenia i upodobania. Ludzie mogą mówić co chcą, ale nie możemy dać sobie wmówić, że humaniści są kimś gorszym. Nic dobrego nie przyniesie nam dyskredytowanie ich roli.

Isleen